فاجعه‌ی منا چگونه اتفاق افتاد؟

وقوع حادثه‌ای وحشتناک در طول مراسم حج تمتع امسال در عربستان سعودی باعث کشته شدن هزاران نفر از حجاج و چند صد نفر از مردم کشورمان شد، برای افرادی که تصور درستی از وضعیت جمعیت حجاج ندارند این سؤال پیش می‌آید که چرا افراد نتوانسته‌اند از آنجا فرار کنند یا خودشان را به نقطه‌ی امنی برسانند، چگونه در این حادثه هنگامی که ازدحام جمعیت به سطح خطرناکی رسیده است مردم وحشت زده و پراکنده نشده‌اند، استفان ریچر استاد روانشناسی جمعیت دانشگاه سنت اندروز اسکاتلند در این مورد می‌گوید:

تفکرهای سنتی در مورد روانشناسی جمعیت‌های این چنینی کاملاً اشتباه است، وحشت زدگی و آشوب باعث ماندن مردم در زیر پای یکدیگر و فاجعه می‌شود اما تحقیقات نشان داده‌اند که در حوادث این چنینی به طور کل مردم نمی‌توانند از جای خود حرکت بکنند، چه برسد به اینکه فرار کنند!

به جای یک تقلای دیوانه‌وار در میان جمعیت برای خروج از آن وضعیت، فاجعه به شکلی بسیار ساده‌تر آغاز می‌شود، به علت گرما و تنگی جا چند نفر در میان جمعیت بدحال شده و بر روی زمین می‌افتند، افراد پشت سر سعی می‌کنند حرکت نکنند اما سیل عظیم جمعیت پشت سرشان به حرکت ادامه می‌دهد، زیرا از اتفاقی که در جلویشان افتاده بی‌اطلاع هستند، و این زمانی است که فاجعه آغاز می‌شود. ریچر می‌گوید:

در این نوع حوادث بیشتر از نیمی از مرگ و میر به علت خفگی رخ می‌دهد، مردم به حدی به یکدیگر فشرده می‌شوند که دیگر فضای کافی برای نفس کشیدن وجود ندارد.

هنگامی که تراکم جمعیت در هر متر مربع به چهار نفر برسد، به میزان خطرناک خود رسیده است

بنابراین چه زمانی جریان مردمی که به آرامی و آرامش در کنار یکدیگر حرکت می‌کنند به توده‌ای فشرده و مرگبار از جمعیت تبدیل می‌شوند؟ به طور کلی می‌توان به این سؤال اینگونه پاسخ داد که هنگامی که تراکم جمعیت در هر متر مربع به چهار نفر برسد سطح تراکم به میزان خطرناک خود رسیده است. تماس فیزیکی میان افراد امواجی از هل دادن به عقب و جلو در میان جمعیت تولید می‌کند که به طور بالقوه امکان ایجاد تلفات را به وجود می‌آورد. گزارش‌های شاهدان عینی از فاجعه‌ی منا نیز این گفته را تأیید می‌کند. عبدالله لطفی یکی از بازماندگان این فاجعه در مصاحبه‌ای با اسوشیتد پرس می‌گوید:

جمعیت مانند موج شده بود، جلو میرفت و ناگهان به عقب باز می‌گشت. من فردی را دیدم که بر روی فردی که بر روی صندلی چرخدار بود افتاد و چند نفر دیگر نیز بر روی او افتادند، مردم برای نفس کشیدن از یکدیگر بالا می‌رفتند.

مراسم حج دارای سابقه‌ی طولانی از حوادث غم انگیز به دلیلی ازدحام بیش از حد بوده است. هر سال بیش از ۲ میلیون نفر برای انجام این مراسم به مکه می‌روند، بدترین حادثه‌ی پیش از این در سال ۱۹۹۰ رخ داده بود؛ هنگامی که به دلیل اشکال در سیستم تهویه‌ی یک تونل بیشتر از ۱۴۰۰ نفر از حجاج جان خود را از دست دادند.

اگرچه غرق شدن در سیل عظیم جمعیت متراکم به نظر خطرناک می‌رسد، اما احساس هدف مشترک و همبستگی میان جمعیت مانع از به وجود آمدن حس ناامنی در بین افراد می‌شود. در این‌گونه مراسم روانشناسی جمعیت می‌تواند همه چیز را بهتر کنترل کند و باعث هماهنگی بهتر میان مردم و حتی کمک به افرادی که با مشکل مواجه شده‌اند بشود. اما بزرگترین خطر آن است که در میان افراد درون جمعیت نوعی احساس امنیت کاذب به وجود می‌آید که آن‌ها جزئی از جمعیتی هستند که امنیتشان تضمین شده و قرار است به سلامت بگذرند، و همین باعث می‌شود تا زمانی که تراکم به نقطه‌ی خطرناک نرسیده متوجه خطر نشوند.